Арьс шир

Арьс ширний үйлдвэрлэлийн салбарын өнөөгийн байдал /2015 оны жилийн эцсийн байдлаар/

Арьс ширний үйлдвэрлэлийн салбар нь хөнгөн үйлдвэрийн томоохон салбарын нэг. Уг салбар 1980-90 оны түвшинд тухайн үед жилд бэлтгэж байсан 5-6 сая арьс ширийг 100% бүрэн боловсруулж, жилд 3,5 сая хос гутал, 600 мянган ширхэг савхин хувцас, 200 мянган нэхий дээл, эдлэл үйлдвэрлэж байсан уламжлалтай салбар юм. Энэ үед арьс ширний салбарын экспорт хөнгөн үйлдвэрийн салбарын нийт экспортын 10 хувийг эзэлдэг байсан. Арьс ширний салбар нь жинхэнэ утгаараа үйлдвэр технологийн паркийн хэлбэрээр ажиллаж, 6 сая ширхэг арьс ширийг технологийн бүрэн мөчлөгөөр боловсруулан эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, хаягдлыг 100 хувь дахин боловсруулж байлаа.

Өнөөгийн байдлаар арьс шир боловсруулах 34 үйлдвэрүүд  Улаанбаатар хотын ХУД-ийн 2-р хороо, БГД-ийн дүүрэг, Дархан хот гэсэн 3 газар байршилд байрлаж үйл ажиллагаа явуулж байна. Үүний зэрэгцээ арьс ширэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх 100 гаруй ЖДҮ-үүд нийслэл, аймаг орон нутагт ажиллаж байна.

Арьс ширний үйлдвэрлэлийн салбар нь арьс шир боловсруулах, арьс шир савхин бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хоёр дэд салбарыг хамардаг. Салбарын хэмжээнд 7900-аад хүн ажиллаж байгаагаас түүхий эд бэлтгэлийн шатанд 5250 хүн, арьс шир боловсруулах үйлдвэрт 1557 хүн, арьс ширэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд 1370 хүн ажиллаж байна.

Энэ салбар 2000 он гэхэд бүрэн уналтад орсон байсан. Сүүлийн жилүүдэд Арьс ширний үйлдвэрлэлийн салбарыг сэргээн хөгжүүлэх талаар төсөл боловсруулж, төр засгийн дэмжлэг авч,  хэрэгжүүлсний үр дүнд нааштай үр дүн гарч байна. Энэ талаар УИХ-ын 2012 оны “Малчид, үндэсний үйлдвэрлэгчдийг дэмжих зарим арга хэмжээний тухай” 74 дүгээр тогтоол,  Засгийн газрын 2013 оны Журам батлах тухай ЗГ-ын  48 дүгээр тогтоол, ЗГ-ын  394 дүгээр тогтоол, ЗГ-ын 2014 оны 198, 217 дугаар тогтоолууд зэрэг шийдвэрүүдийг хэрэгжүүлж ажиллаж байна.Үүний дүнд 2016 оны 12 дугаар сарын 1-ний байдлаар  57 төсөлд 86 тэрбум ₮ зээл олгож, 2013 онд урамшуулалд 21 аймгийн 50000 малчин, мал бүхий этгээдэд 3,2 тэрбум төгрөг, 2014 оны сүүлийн хагас жилийн урамшуулалд 21 аймгийн 54535 малчин мал бүхий этгээдэд 7,9 тэрбум төгрөг, 2016 онд 45000 малчинд 9,2 тэрбум төгрөгийг тус тус олгоод байна.

Нийт  үйлдвэрлэлт 2015 оны жилийн эцсийн байдлаар 43020,1 сая хүрч өмнөх онтой харьцуулбал 105% ,  өмнөх оны мөн үетэй харьцуулбал 40 хувиар өссөн байна. Дэлхийн нилээд оронд 2008 онд санхүүгийн хямрал болох үед мөн түүхий эдийн үнэ унаж байсан. Дэлхийг хамарсан эдийн засгийн хямрал 2014 оноос дахин эхэлж, Монгол улсад нөлөөлж бүх төрлийн түүхий эд(түүхий арьс шир, нүүрс, төмрийн хүдэр, газрын тос, ган г.м)-ийн үнэ ихээр буурсан үзэгдэл давтагдлаа. Энэ үйл явдлаас болж гадаад болон дотоод зах зээл дээр борлуулалт муудсан.

Монголын арьс ширний үйлдвэрлэлийн холбооны гишүүн савхин хувцасны 13, цүнх, түрийвч, жижиг эдлэлийн 19, гутлын 32, савхин бээлийний 11, нэхий хувцасны 2 үйлдвэр нийт 76 үйлдвэр, гишүүн бус 120 орчим үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулж байна.

Бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбарын судалгааны нэгтгэл /Эх сурвалж: ТЭЗУС боловсруулсан судлаачдын тооцоолсноор, 2015 он/

Ялангуяа манай салбарын экспортын гол зах зээл болох БНХАУ-д хонины боловсруулаагүй арьс 1-3 юанийн үнэд хүртлээ уналаа. Хонины хагас боловсруулсан арьс 2013 онд дунджаар 60 юанаар экспортлож байсан бол 2015 оны байдлаар 15 юань болж 4 дахин, ямааны хагас боловсруулсан арьс 35 юанаар экспортлож байсан бол 15 юань болж 2,3 дахин унасан нь манай  салбарын экспортын орлогод шууд нөлөөлсөн. Үхэр, адууны хагас боловсруулсан нэг ширхэг арьсыг 280-320 юанаар экспортлож байсан бол 250-280 юань болж 12 хувиар буурсан.

Жилд 500 мянган үхрийн шир, 300 мянган ширхэг адууны шир бэлтгэдэг бөгөөд үүнээс дотооддоо 500 мян-600 мян ширхэг бодын ширийг боловсруулан эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, дотоодын зах зээлд борлуулахаас гадна ОХУ,  Япон, Тайвань, Казакстан улсад экспортолж байна. Мөн жилд хонь, ямааны арьс нийтдээ 9 орчим сая арьс бэлтгэж байгаагаас 2,5 сая арьсаар эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж дотоодын зах зээлд борлуулдагаас гадна, хагас боловсруулж экспортод гаргаж байна.

Өнөөгийн байдлаар үйлдвэрүүд нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, хөрш орны төдийгүй европын зах зээлд гаргахаар эрмэлзэл дүүрэн ажиллаж байна.
Тухайлбал: Дархан Нэхий ХК, Монгол шевро ХК, Мон-Ирээдүй ХХК, Их эргэлт ХХК зэрэг компаниуд боловсруулах үйлдвэртээ европын тэргүүний технологи нэвтрүүлж, бүтээгдэхүүнийхээ өрсөлдөх чадварыг сайжруулах чиглэлээр Голландын Шталл, Испанийн Хроможена фирмүүдийн мэргэжилтнүүдтэй хамтран ажиллаж, Дархан Нэхий ХК , Бест шүүз ХХК-ийн мэргэжилтнүүд Голландын Шталл фирмийн технологиор боловсруулсан арьс ширээр үйлдвэрлэсэн хувцасыг европын зах зээлд танилцуулж, байна.

Арьс ширний үйлдвэрлэлийн салбарын өнөөгийн байдал /2016 оны жилийн эцсийн байдлаар/

Өнөөдрийн байдлаар Улаанбаатар хотын Хан-Уул, Баянгол дүүрэг, Дархан хот гэсэн 3 байршилд арьс шир боловсруулах 34 үйлдвэр, хөдөө орон нутагт арьс ширэн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх 200 гаруй жижиг дунд үйлдвэрүүд ажиллаж 5,600 орчим хүнийг ажлын байраар хангаж байна.
Арьс шир боловсруулах үйлдвэрлэл нь 20 сая ширхэг арьс хагас боловсруулах, 6 сая ширхэг арьс гүн боловсруулах суурилагдсан хүчин чадалтай бөгөөд 2015 оны байдлаар 2,0 сая ширхэг арьс гүн боловсруулж 169,6 тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байсан бол 2016 оны жилийн эцсийн байдлаар 4,3 сая ширхэг арьс хагас, 1,6 сая ширхэг гүн боловсруулсан ба боловсруулалтын түвшинд 12 хувиар өссөн байна.
Хагас болон гүн боловсруулсан арьс ширний борлуулалт 182 тэрбум, бэлэн бүтээгдэхүүний борлуулалт 77,7 тэрбум төгрөгт хүрсэн байна. Нийт 259,5 тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийснээс 150 тэрбум төгрөгийн хагас болон гүн боловсруулсан арьс шир, 1,9 тэрбум төгрөгийн савхийн цүнх, бээлий, жижиг эдлэлийн бүтээгдэхүүнийг Хятад, Орос, Турк, Казахстан зэрэг орнуудад экспортлоод байна.
Сүүлийн жилүүдэд арьс ширний үйлдвэрлэлийн салбарыг сэргээн хөгжүүлэх талаар төсөл боловсруулж, энэ асуудлаар УИХ-ын болон Засгийн газрын хэд хэдэн тогтоол батлагдан гарсан.
Арьс ширний үйлдвэрлэлийг дэмжих, нүүлгэн шилжүүлэх, түүхий эд бэлтгэл болон малын эрүүл мэнд, түүхийн эдийн гарц, бэлтгэлийн тогтолцоог сайжруулах зорилго бүхий 53 төсөлд 80 тэрбум төгрөгийн зээлийг сүүлийн жилүүдэд олгосон ба арьс шир боловсруулах үйлдвэрүүд техник технологийн шинэчлэл хийж бүтээгдэхүүний чанараа сайжруулаад байна.
2016 онд нийт 64,255 малчин, мал бүхий этгээдүүд нийт 3,1 сая ширхэг арьс ширийг үндэсний үйлдвэрүүдэд нийлүүлсэн бөгөөд Засгийн Газхаас 10,8 тэрбум төгрөгийг малчдын урамшуулалд олгоод байна.
Арьс ширний үйлдвэрүүдийг шинэ бүс рүү нүүлгэн шилжүүлэх тухай Улсын Их Хурлын 2012 оны 5 сарын 2-ны өдөр 3 дугаар тогтоолыг хэрэгжилтийг хангах ажлыг зохион байгуулахаар холбогдох арга хэмжээг үе шаттай хэрэгжүүлж байна.
2017 оны 12-р сард малын тооллого хийгдсэн бөгөөд 2017 оны хувьд мах, махан бүтээгдэхүүний экспорт нэмэгдсэн.Таван хошуу мал маань өссөн үзүүлэлттэй гарсан.Монгол Улс сүүлийн 5 жилд байгаагүй экспортоо хийсэн, борлуулалт нь 7 дахин нэмэгдсэн. Нийтдээ 29,2 мянган тон мах, махан бүтээгдэхүүн экспортлож 150 тэрбум төгрөгний борлуулалт хийсэн.
Арьс ширний үйлдвэрлэлийн салбарын өнөөгийн байдал /2017 оны байдлаар/
Өнөөгийн байдлаар арьс шир боловсруулах 34 үйлдвэр Улаанбаатар хотын ХУД-ийн 2-р хороо, БГД-ийн дүүрэг, Дархан хот гэсэн 3 газар байршилд байрлаж үйл ажиллагаа явуулж байна. Үүнээс гүн боловсруулалт хийдэг 24 үйлдвэр, хагас боловсруулдаг 10 үйлдвэр тус тус үйл ажиллагаа явуулдаг. Эдгээр үйлдвэрүүдийн суурилагдсан хүчин чадлын хэмжээ богийн арьсанд шилжүүлсэнээр 20,0 сая ширхэг хагас боловсруулах, 6,0 сая ширхэг арьс ширийг гүн боловсруулах хүчин чадал тус тус суурилагдсан байна.